Een beiaard of carillon is een muziekinstrument dat bestaat uit een reeks klokken, meestal in een toren geplaatst, die samen een melodie kunnen spelen. De klokken worden bespeeld via een klavier of een automatisch systeem, waardoor zowel live muziek als vooraf geprogrammeerde melodieën mogelijk is. Beiaarden zijn te horen over grote afstanden en vormen zo een herkenbaar en karakteristiek geluid in steden en dorpen.
De kleinste klok is uit 1628 en is in Mechelen gemaakt door Jan Cauthals.
1809 – Klokken luiden
In 2019 vierden we dat Tilburg tweehonderd jaar geleden stadsrechten kreeg van koning Lodewijk Napoleon (Afb.1). Ook de klokken van ’t Heike speelden hierbij een rol. ‘Onder het spelen van veldmuziek luidden alle klokken van de toren en bij het gejuich van duizenden ingezetenen’, arriveerde hier de koning op maandag 17 april 1809. Van die drie klokken van ’t Heike was de oudste toen al meer dan tweehonderd jaar oud.
1849 – Klokken luiden bij koninklijk overlijden
Veertig jaar later, in 1849, luidden diezelfde klokken weer voor een koning, nu bij het overlijden van Willem II. ’Op den 3 april ’s morgens te zeven uur werd het Koninklijk Lijk weggevoerd, onder het gelui der klokken en onder het lossen van 61 kanonschoten.’
1920 – Focus op de St. Josephkerk
In de jaren vanaf 1920 kreeg de St. Josephkerk op de Heuvel alle aandacht. Er kwam een Heilig Hartbeeld, maar ook een biaardier/carillon, in 1925.
1943 – Omgesmolten klokken
In 1943, tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Tilburgse beiaard uit de Heuvelse Kerk gehaald door de Duitse bezetter en omgesmolten, waardoor het klokkenspel verloren ging. Er werd toen een stoomketel in de kerktoren gehangen die voor de rest van de oorlog met een bescheiden geluid de hele uren aankondigde.
Wel speelde de stad Tilburg een bijzondere rol bij het behoud van historische klokken. Veel kerktorens in Nederland moesten hun bronzen klokken afstaan voor de Duitse oorlogsindustrie, maar een deel van de belangrijke klokken, de zogenaamde “P‑klokken” (Prüfung), werd tijdelijk in Tilburg opgeslagen en onderzocht op hun cultuurhistorische waarde. Zo fungeerde Tilburg als veilige haven voor deze klokken, waardoor waardevolle beiaardklanken werden beschermd en later konden bijdragen aan de heropbouw van de beiaardcultuur in Noord Brabant.
Acht dagen na de bevrijding (3 november 1944 dus) hangt de oude Heikese klok weer in de toren! De andere klokken zijn we kwijt. Maar in de nog lege torens kunnen spoedig hun plaatsvervangers hun klanken zich verenigen met de geredde klok van het Heike. De vermaarde Brabantse klokkengieters staan gereed. Dat zij voor Tilburg aan het werk kunnen gaan, daarvoor staat de offervaardigheid van ons Tilburgs volk ons borg. Brabantse klokken mogen spoedig medeluiden over het zich herstellende Tilburg!
1960 – Heropstand van de Tilburgse Beiaard
Na de oorlog ontstond onder de burgers het idee om Tilburg weer te voorzien van een beiaard, ditmaal als “stadsbeiaard” die over de hele binnenstad hoorbaar zou zijn.
1966 – Plaatsing van de nieuwe Beiaard
De huidige beiaard van de Heikese kerk bestaat vanaf 1966 die gegoten werd door de Koninklijke Eijsbouts te Asten.
Inmiddels hangen er 50 klokken in de smalle lantaarn van de vroeg-zeventiende-eeuwse torenspits. De zwaarste klok hangt aan het plafond en de daaropvolgende 16 klokken hangen in de openingen, met uitzondering van de es in het laagste octaaf die van 1979 dateert. De kleinste 31 klokken hangen in rijen in de lantaarn. De twee zwaarste klokken hangen 20 meter lager. Zij zijn aan het klavier verbonden als g 1 en bes 1.
Technische specificaties Tilburgse beiaard
Aantal klokken: 50 (47 beiaardklokken en 3 luidklokken) Reeks: e 1 – g 1 – a 1 (c 2 ) – b 1 – a 5 Gieter: 2 Petit & Fritsen (1950) en 48 Eijsbouts (1966/79) Automaat: pneumatisch systeem Aantal luidklokken: 5
Klokkendonateurs
In 1966 maakten de donateurs een groot verschil voor Tilburg: dankzij hun betrokkenheid en financiële steun konden er opnieuw klokken in de Tilburgse kerk worden geplaatst. Waar het carillon jarenlang had gezwegen, brachten deze donateurs de klank van de kerk weer tot leven. Hun inzet zorgde niet alleen voor het herstel van een belangrijk stuk cultureel erfgoed, maar ook voor het terugbrengen van een herkenbaar geluid dat voor vele Tilburgers betekenis had en nog steeds heeft.
Klokkendonateurs in 1966, aflopend vanaf de zwaarste klok
1. Vereniging van Tilburgse Fabrikanten van Wollen Stoffen 2. Centraal Ziekenfonds Tilburg 3. Curatorium van de Katholiek Hogeschool 4. Metaaldraadlampenfabriek ‘Volt’ 5. Kring Tilburg van de Federatie Metaal en Elektrotechnische Industrie 6. Katholieke Arbeiders Vrouwenbeweging 7. Nederlands Katholiek Vakverbond 8. N.C.B.-verzekeringen 9. Nederlandse Katholieke Aannemers- en patroonbond 10. De Tilburgse Bankiers 11. Tilburgse Waterleiding Maatschappij 12. Rotary Club. 13. Vereniging Katholieke Middenstandsbond 14. Stichting Studiebelangen R.K. Leergangen 15. R.K. Gasthuis 16. N.V. Van Boxtel 17. KvK Tilburg en omstreken 18. Zusters van Liefde 19. Schiedamsche Lederwarenfabriek 20. Tilburgse Spaarbank 21. Tilburgse grafische en aanverwante industrie
30 juni 1966 – Koperen gedenkplaat
Als dank voor de steun bij de totstandkoming werd in 1966 een koperen gedenkplaat aan de kerk bevestigd. Die werd later (na diefstal) vervangen door een nieuwe in 2016.
In 1966 werd een koperen gedenkplaat aan de Heikese kerk bevestigd als dank voor de hulp bij de totstandkoming van de nieuwe beiaarde, waarna de eerste bespeling van de beiaard plaatsvond.
1967 – Arie Abbenes
In 1967 nam Arie Abbenes plaats achter het klavier van Tilburgs nieuwe stadsbeiaard, een jaar nadat de klokken weer in de toren hingen. Het was het begin van een periode waarin de stad opnieuw kennismaakte met het karakteristieke geluid van haar beiaard.
In 1986 kwam er een einde aan het tijdperk van Arie Abbenes als stadsbeiaardier van Tilburg, die sinds 1967 de beiaard had bespeeld. Zijn vertrek markeerde het begin van een nieuw hoofdstuk: Carl van Eyndhoven nam het stokje over en bracht de beiaard verder tot leven in de stad. Onder zijn leiding werden het repertoire uitgebreid en het publiek meer betrokken bij concerten en culturele activiteiten rond het instrument, waarmee de beiaard een vaste plek in het Tilburgse stadsleven versterkte.
In de loop der jaren is de originele koperen gedenkplaat gestolen, de stichting vrienden van de Tilburgse Beiaard kwamen met het initiatief voor een nieuwe gedenkplaat. De steen wordt bevestigd aan de voorzijde van de kerk, naast de ingang naar de toren.
De vervangende gedenkplaat.
2018 – Vernieuwde Beiaard Automaat
Het koste een flinke duit, maar in 2018 heeft Tilburg een vernieuwde beiaard automaat. Deze “leest” niet meer de door de beiaardier geponste kaartjes, maar is digitaal aangestuurd. Daarnaast is er overgestapt van de electromagnetische hamers naar pneumatische aanstuuring.
33 jaar lang ging Carl van Eyndhoven naar boven via de nauwe trapjes en donkere vertrekken om zo bovenin op de beiaard te kunnen spelen. Helaas is dit ritueel stopgezet in verband met de veiligheid.
„Er was niet overal voldoende licht. Leuningen ontbraken hier en daar. Opstapjes waren niet duidelijk aangegeven. Er was geen mogelijkheid om alarm te slaan, mocht er brand uitbreken. De elektrische installatie was verouderd. Het was een optelsom waardoor Carls veiligheid niet gegarandeerd kon worden. We moesten de bespeling wel stilleggen.” – Telma Segers
2025 – Verbetering van de veiligheid is voltooid
Bijna drie jaar lang mocht de Tilburgse stadsbeiaardier Carl Van Eyndhoven zijn instrument in de toren van de Heikese kerk niet bespelen. Het zou bij eventuele calamiteiten te gevaarlijk zijn zo hoog in de kerktoren.
Maar er is eindelijk aan de veiligheid in de toren gewerkt en Carl Van Eyndhoven speelde elke zaterdagmiddag vanaf drie uur het klokkenspel in de Heikese toren. Liefst achttien Tilburgse componisten schreven nieuwe muziek voor de Tilburgse beiaard. Deze muziek wordt uitgegeven in het Tilburgs Beiaardboek 2025 dat ter nagedachtenis aan Annemiek Reijnders verschijnt.
Naast de beiaarden die je in kerktorens vindt, bestaan er ook mobiele beiaarden: verplaatsbare carillons die overal muziek kunnen laten klinken. In plaats van hoog in een toren te hangen, staan ze op een wagen of trailer, waardoor ze eenvoudig naar pleinen, evenementen of scholen kunnen worden gebracht.
Meer weten? Ontdek hier een selectie aan gerelateerde bronnen:
Klokkengieterijen en beiaardinrichters spelen een centrale rol in het ontstaan en onderhoud van beiaarden. Klokkengieterijen zorgen voor het ambachtelijke gietproces waarbij elke klok zijn eigen klankkleur krijgt, terwijl beiaardinrichters verantwoordelijk zijn voor de stemmingen, mechanieken en technische inrichting die een beiaard bespeelbaar maken. Samen vormen zij de basis voor het behoud en de ontwikkeling van dit unieke instrument.
Meer weten? Ontdek hier een selectie aan gerelateerde bronnen:
